Jak połączyć czytanie z… eksperymentowaniem? Jak wprowadzić dzieci w świat nauki i zachęcić je do dalszego eksplorowania? Jak rozmawiać o zjawiskach chemicznych i świetnie się bawić ich odkrywaniem? Proponujemy urozmaicenie spotkań czytelniczych w bibliotekach poprzez wprowadzenie na nich prostych, bezpiecznych, atrakcyjnych eksperymentów naukowych. Dzieci je uwielbiają! Wspólne przeprowadzanie doświadczeń może pomóc rozbudzić ciekawość dzieci światem i zachodzącymi w nim zjawiskami, wyzwolić pasję młodych odkrywców, a nade wszystko stać się znakomitą zabawą. Odkrywać można we wszystkich dziedzinach naukowych, a proces ten jest samodzielnym dochodzeniem do wiedzy. Oczywiście eksperyment, doświadczenie i obserwacja są narzędziami, które jako pierwsze przychodzą na myśl mówiąc o odkrywaniu. Każde dziecko uwielbia eksperymentować. Samodzielne wykonywanie nieskomplikowanych doświadczeń to nie tylko świetna zabawa, ale także okazja do zdobycia wiedzy i odkrywania w sobie pasji. Należy wykorzystać każdą nadarzającą się okazję, by pokazać dzieciom, jak kolorowy jest świat. Pewne siebie dziecko jest bardziej otwarte na świat i szybciej uczy się nowych rzeczy. Dzięki eksperymentom naukowym zaczyna dostrzegać głębszy sens uczenia się. Rozwija umiejętność dedukcji, przewidywania, a przede wszystkim zadawania pytań. Dziecko zaraża się pasją do zdobywania wiedzy nie tylko z książek, ale z całego otoczenia. Takie zajęcia przyciągają nie tylko dzieci, ale też dorosłych. Bycie naukowcem jest fajne, a fizyka i chemia uwielbiają płatać figle. Wszelkie zajęcia, które wyciągają dzieci z domu, są bardzo potrzebne. W Internecie można zobaczyć różne eksperymenty, ale nic nie zastąpi dreszczyku emocji w oczekiwaniu na wybuch.
Przedstawiamy kilka propozycji eksperymentów do przeprowadzenia podczas spotkań wokół wybranych książek znajdujących się na liście przygotowanej w ramach projektu „Para-buch! Książka w ruch!”, można też wykorzystać inne książki o zbliżonej tematyce. Do przygotowania doświadczeń wystarczą ogólnodostępne składniki, jakie na ogół mamy u siebie w domu. Nie jest potrzebna specjalistyczna wiedza chemiczna – niżej zamieszczamy krótkie opisy i objaśnienia zachodzących zjawisk. W przypadku, gdy zdobycie potrzebnych materiałów jest utrudnione lub nie mamy funduszy na ich zakup, można poprosić uczestników o przyniesienie ze sobą na spotkanie tych składników, które np. nie są im już w domu potrzebne, a przy okazji wprowadzić dzieci w temat recyklingu czy oszczędzania żywności.
Zachęcamy do korzystania z przedstawionych pomysłów na doświadczenia oraz inspirowania się nimi, twórczego ich rozwijania i dostosowywania do możliwości Waszych bibliotek. Życzymy udanych spotkań, a także wiele radości i satysfakcji z ich prowadzenia!
KSIĄŻKI
Opisane w tym opracowaniu eksperymenty są propozycją do wykorzystania podczas zajęć organizowanych wokół książek popularnonaukowych dla dzieci. Można z ich pomocą uatrakcyjnić zajęcia organizowane wokół książek znajdujących się na „Liście książek rekomendowanych do wykorzystania w projekcie „Para-buch! Książka w ruch!”, ale także innych książek popularnonaukowych czy nawet beletrystycznych, ale nawiązujących swoją tematyką do różnych zagadnień nauki czy technologii.
Sugerowane przez Autorkę opracowania książki, których czytanie na spotkaniu można urozmaicić przeprowadzeniem opisanych eksperymentów są następujące:
Akademia Pana Kleksa. Autor: Jan Brzechwa
Eksperymenty. Księga młodych odkrywców. Autor: Rainer Köthe. Ilustratorzy: Daniel de Latour, Manfred Tophoven
CO2. Pojazdy. Autor: Taro Miura
Pogoda i klimat. Wszystko o pogodzie, klimacie i ich zmianach
Pod ziemią, pod wodą. Tekst i ilustracje: Aleksandra i Daniel Mizielińscy
Guzik z mleka czyli fantastyczne eksperymenty dla ciekawych świata. Autor: Krzysztof Zięba
Proste eksperymenty dla dzieci. Autorzy: Piotr Pękala, Magdalena Foltyniak
Kolory. Akademia mądrego dziecka. Pierwsze słowa
EKSPERYMENTY
Nazwa eksperymentu: CO MAMY ODNALEŹĆ?
Grupa wiekowa: 8+
Co jest potrzebne?
- dwie szklanki lub zlewki,
- zimna i gorąca woda,
- czajnik elektryczny,
- niebieski atrament z naboju do pióra,
- ocet.
Opis:
Do szklanki z zimną wodą dodaj kilka kropel niebieskiego atramentu z naboju do pióra. Atrament ma większą gęstość niż woda, więc powoli opada na dno i w niezwykły sposób zabarwia wodę tworząc piękne kształty, które z czasem robią się coraz mniej wyraźne, ponieważ atrament rozpuszcza się w wodzie. Gdy dokładnie wymieszasz wodę z atramentem, ciecz zmieni kolor na ciemnoniebieski.
Do drugiej szklanki nalej tyle samo wrzątku (zalecamy, by zrobiła to osoba dorosła, a jeśli dziecko, to tylko pod nadzorem). Dodaj kilka kropel atramentu. Widać, że atrament szybko rozprasza się w wodzie, a po chwili całkowicie znika – ciecz nadal jest bezbarwna. Dodaj jeszcze kilka kropel – czyżby atrament się popsuł? Nie, ciecz nadal jest bezbarwna.
Czas na małe czary-mary. Do bezbarwnego, gorącego roztworu dodaj około 50 ml octu. Od razu ciecz „odzyskuje” kolor ciemnego granatu (kolor jest bardziej intensywny, bo dodaliśmy więcej kropelek atramentu).
Zjawisko, którego dotyczy eksperyment:
Atrament z naboju do piór składa się z kilku składników. Jednym z nich jest barwnik, który odpowiada za kolor atramentu. Po dodaniu atramentu do zimnej wody, miesza się on z nią z powodu zjawiska dyfuzji, czyli rozproszenia cząsteczek składników atramentu w wodzie. W gorącej wodzie dyfuzja zachodzi znacznie szybciej, ponieważ cząsteczki mają więcej energii i przestrzenie między nimi są większe. Barwnik w atramencie w gorącej wodzie traci swój kolor. Odzyskuje go, gdy roztwór ochłodzimy. Odzyskanie koloru można przyspieszyć dodając słabego kwasu, którym jest dolany przez nas ocet.
***
Nazwa eksperymentu: TĘCZA – NIE TYLKO NA NIEBIE
Grupa wiekowa: 8-10 lat
Co jest potrzebne?
- probówki lub inne wąskie naczynia,
- 4 zlewki/szklanki,
- woda,
- barwniki spożywcze,
- cukier,
- strzykawka lub pipeta.
Opis:
Do 4 zlewek/szklanek nalej taką samą ilość gorącej wody (60 ml). Woda musi być wrząca, aby cukier mógł się w niej rozpuścić.
Do każdego naczynia dodaj inny kolor barwnika (najlepiej niebieski, zielony, żółty, czerwony). Kolejno wsypuj cukier: do pierwszego naczynia 6 łyżek, do drugiego 5, do kolejnego 4 i do ostatniego 3.
Mieszaj aż do całkowitego rozpuszczenia zabarwioną wodę z cukrem.
Za pomocą strzykawki (lub plastikowej pipety), zaczynając od tego naczynia, w którym jest najwięcej cukru, wlewaj do probówki zabarwioną wodę, po ściance, powoli, aby płyny nie zmieszały się. Następnie wolno wlewaj pozostałe wodne roztwory zachowując odpowiednią kolejność.
Zjawisko, którego dotyczy eksperyment:
W tym doświadczeniu bardzo ważna jest kolejność. Ciecz o największej gęstości (największej ilości cukru) musi być na samym dnie naszego naczynia. Potem dodajemy kolejne, biorąc pod uwagę ilość zawartego cukru (od największej do najmniejszej). Ciecze nie mieszają się ze sobą ze względu na różną gęstość, dlatego otrzymujemy przepiękną tęczę. Aby uzyskać pożądany efekt, należy wykazać się precyzją i cierpliwością.
***
Nazwa eksperymentu: KONTROLOWANY WYBUCH WULKANU
Grupa wiekowa: 7+
Co jest potrzebne?
- woda,
- soda oczyszczona,
- ocet spożywczy,
- łyżka,
- wysokie, wąskie naczynie,
- taca,
- barwnik spożywczy,
- płyn do mycia naczyń (Fairy).
Opis:
Na środku tacy ustaw wysokie naczynie (np. szklankę). Wsyp do naczynia 2 łyżki sody oczyszczonej, następnie dodaj trochę wody i zamieszaj. Dodaj odrobinę kolorowego barwnika i troszkę płynu do mycia naczyń. Do osobnego kubeczka nalej około 50 ml octu. Wlej jednym ruchem ocet z kubeczka do szklanki.
Zjawisko, którego dotyczy eksperyment:
Obserwujemy gwałtowne wydzielanie się dużej ilości piany – to bąble napełnione dwutlenkiem węgla, który powstał w wyniku reakcji octu (kwasu) z sodą oczyszczoną (zasada). Nasze naczynie można obłożyć np. papierem, który będzie imitował prawdziwy wulkan.
***
Nazwa eksperymentu: CO POTRAFI CZAJNIK?
Grupa wiekowa: 7+
Co jest potrzebne?
- czajnik (może być dzbanek np. na sok owinięty folią aluminiową),
- czerwona kapusta,
- gorąca woda,
- ocet spożywczy,
- roztwór proszku do prania,
- roztwór kwasku cytrynowego,
- roztwór sody oczyszczonej,
- woda,
- przeźroczyste naczynia (mogą być plastikowe kubeczki).
Opis:
Czerwoną kapustę posiekaj na drobne kawałki, następnie zalej wrzątkiem i poczekaj, aż wystygnie, po czym przelej powstały wywar do czajnika. W przezroczystych kubkach umieścić kolejno: ocet, roztwór sody oczyszczonej, roztwór proszku do prania, roztwór kwasku cytrynowego oraz wodę. Do każdego naczynia wlewaj „magiczny płyn” z czajnika. Możesz poprosić do tego wybrane dziecko i pozwolić mu „czarować”. Obserwujemy zmianę kolorów w poszczególnych zlewkach.
Zjawisko, którego dotyczy eksperyment:
Roztwór kwasku cytrynowego stał się różowy, roztwory sody oczyszczonej oraz proszku do prania niebiesko-zielony. Czysta woda pozostała fioletowa, tak jak sam wskaźnik. Różowe zabarwienie powstające po dodaniu wywaru z kapusty wskazuje, że jest on kwaśny, zaś niebiesko-zielone – że jest zasadowy. Znając tę regułę możemy sprawdzać kwasowość i zasadowość innych substancji znajdujących się w domu, np. pokarmów czy środków myjących, a także wody deszczowej. Jest wiele roślin, których wodne roztwory mogą być wskaźnikami, np. burak czerwony czy esencja herbaciana.
***
Nazwa eksperymentu: TĘCZA NA MLEKU
Grupa wiekowa: 7+
Co jest potrzebne?
- talerzyki plastikowe (w liczbie odpowiadającej liczbie dzieci albo po 1 talerzyku na dwoje lub troje dzieci),
mleko (około 1 litr ), - barwniki spożywcze w postaci płynnej (kilka mocnych, intensywnych kolorów),
- kubeczki lub małe szklaneczki (tyle ile barwników),
- zakraplacze/pipety (tyle ile kolorów barwników),
- płyn do mycia naczyń Fairy (małe opakowanie),
- patyczki do uszu.
Opis:
Na plastikowe talerzyki nalej mleko (ok. 2/3 talerzyka). Do szklaneczek wlej wodę i rozpuść w niej barwniki (w każdej szklance inny barwnik). W szklaneczkach umieść zakraplacze (po jednym dla każdego koloru). Dzieci po kolei wyciągają wypełnione kolorowym płynem zakraplacze i wkrapiają na swoje talerzyki z mlekiem po kilka lub kilkanaście kropel w każdym kolorze. W międzyczasie przygotuj pojemniki (kubeczki lub szklaneczki), do których wlej niewielką ilość płynu do mycia naczyń.
Gdy już wszystkie talerzyki zostaną wypełnione różnokolorowymi plamkami, rozdaj dzieciom patyczki do uszu i poproś, by zanurzyły końcówkę patyczka w płynie do naczyń, a następnie dotknęły nią powierzchnię mleka.
lub
Na plastikowy talerz nalej mleko (około 2/3 talerzyka), a następnie dodawaj stopniowo rozpuszczone barwniki spożywcze. Samo wkraplanie barwników na powierzchnię białego mleka jest dla dzieci duża atrakcją. Możemy obserwować, jak kolory rozpływają się mieszając się ze sobą. Gdy całe mleko pokryje się tęczową taflą kolorów, namaczamy patyczki w płynie do mycia naczyń i delikatnie dotykamy powierzchni mleka (na środku talerza trzymając cały czas patyczek).
Zjawisko, którego dotyczy eksperyment:
Barwniki utrzymują się na mleku dzięki obecnemu napięciu powierzchniowemu. Dodanie płynu do mycia naczyń do mleka zaburza napięcie powierzchniowe (zjawisko fizyczne występujące na styku powierzchni cieczy z ciałem stałym, gazem lub inną cieczą, dzięki któremu powierzchnia ta zachowuje się jak sprężysta błona) i obserwujemy, jak nasze kolory „wirują” tworząc przepiękną tęczę.
UWAGA! Eksperymentu nie da się powtórzyć na tym samym mleku, działa tylko za pierwszym razem.
Autorka tekstu: Agnieszka Wdowczyk
Zdjęcia: Agnieszka Wdowczyk, Agnieszka Koszowska